Nếu bạn từng ngồi vật vã trước bản thảo vì không biết tiếp theo sẽ viết gì, hoặc loay hoay mãi mà vẫn thấy câu chuyện của mình… cứ sai sai, thì Save the Cat có thể là “chiếc phao” bạn đang tìm kiếm.
Mình sẽ chia sẻ lại một cách ngắn gọn và dễ hiểu nhất để bạn có thể thử nghiệm cho tác phẩm của mình nhé!
Save the Cat là gì?
“Save the Cat” không chỉ là tên một cuốn sách về biên kịch nổi tiếng, mà còn là phương pháp kể chuyện được biên kịch Hollywood Blake Snyder giới thiệu vào năm 2005, sau khi ông phân tích 50 phim điện ảnh thành công của Hollywood và nhận thấy điểm chung trong nhịp kể.
Cái tên Save the Cat bắt nguồn từ một trong những mẹo kể chuyện cơ bản nhất: hãy để nhân vật chính làm việc gì đó khiến người xem có khán giả có thiện cảm ngay lập tức, kiểu như “cứu một bé mèo” chẳng hạn. Một hành động nhỏ nhưng để lại ấn tượng mạnh.
Không thể phủ nhận rằng, Save the Cat là một trong những cuốn sách có tầm ảnh hưởng lớn đối với cộng đồng biên kịch. Là một bước tiến sâu hơn của Cấu trúc 3 Hồi kinh điển, Snyder đã hệ thống hóa bản phát thảo 15 nhịp (thứ tự và vị trí diễn ra của từng sự kiện) giúp biên kịch kiểm soát thời lượng tốt hơn, tránh sa đà vào một sự kiện nào đó.
15 nhịp trong cấu trúc Save the Cat
Khi theo sát beat sheet này, ta sẽ có được một câu chuyện chặt chẽ và tương đối hấp dẫn (mình dùng từ “tương đối” vì câu chuyện có hấp dẫn hay không còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố, quá trình triển khai chi tiết sau đó rất quan trọng).
Dưới đây là bản tóm lược 15 nhịp chính, cùng với ví dụ minh họa từ những bộ phim mình đã xem.
1. Opening Image (Phút 1)
Những ấn tượng đầu tiên về phim như: tông màu (tone), không khí trong phim (mood), thể loại (genre), phạm vi câu chuyện (scope) và nhân vật chính (hero) ban đầu.
Opening Image (hình ảnh mở đầu) có một nhịp đối xứng gọi là Final Image (hình ảnh kết thúc). Cặp hình ảnh đối lập này là thứ rõ nét nhất để so sánh sự thay đổi của nhân vật chính sau hành trình, diện mạo mới có xứng đáng với hành trình bỏ ra không?
Đó là lý do tại sao các nhà làm phim hay nói với nhau, muốn bán được kịch bản hãy viết thật chắc 10 trang đầu và 10 trang cuối.
Ví dụ: Interstellar của đạo diễn Christopher Nolan mở đầu bằng tone màu u ám, đất bụi mù mịt. Một đoạn phỏng ngắn Murph khi về già, kể lại những ngày Trái Đất lụi tàn, con người phải rời bỏ công nghệ để quay lại làm nông, duy trì nhu cầu sinh tồn cơ bản nhất.
Xen giữa đó là hình ảnh cuộc sống hiện tại của Cooper và con gái Murph. Cô bé tin rằng có một “con ma” trong phòng mình, trái ngược hoàn toàn với người cha luôn có niềm tin tuyệt đối vào khoa học. Và sau này, Murph lại là nhân chứng sống cho hành trình vĩ đại của cha mình.
Ngay từ những phút đầu, phim đã thiết lập rõ ràng các chủ đề trung tâm: sự suy tàn của nhân loại và Trái đất, mâu thuẫn giữa niềm tin & khoa học và tình cha con, đặt nền móng cho hành trình vượt thời gian và không gian vĩ đại sau đó.
2. Theme Stated (Phút 5)
Chủ đề của câu chuyện được gợi ý một cách tinh tế, thường là trong một cuộc trò chuyện vu vơ, tưởng chừng vô thưởng vô phạt nhưng lại có ý nghĩa sâu xa. Và thường xuất hiện trong 5 phút đầu.
Sẽ có một nhân vật (thường không phải là nhân vật chính) đặt câu hỏi hoặc đưa ra một lời tuyên bố (thường là với nhân vật chính) nhằm khẳng định chủ đề của bộ phim.
Ví dụ: Trong bộ phim “Forrest Gump”, câu nói “Life was like a box of chocolates, you never know what you’re gonna get” (Cuộc đời giống như một hộp socola vậy, bạn sẽ không bao giờ biết được mình sẽ gặp vị gì tiếp theo) thể hiện chủ đề về sự ngẫu nhiên và bất ngờ trong cuộc sống.
Hay trong Gia tài của ngoại, câu nói “Điều gì mà tất cả người già đều muốn, nhưng không đứa con cháu nào có thể đem lại cho họ? Đó là thời gian”. Thể hiện chủ đề về sự cô đơn của người già trong một xã hội phát triển mà mãi đến hết hành trình nhân vật chính (M) mới “ngộ” ra.
- Phim Forrest Gump (1994)
3. Set up (Phút 1-10)
Mô tả “thế giới bình thường” của nhân vật chính và tất cả những nhân vật sẽ xuất hiện trong câu chuyện A (Story A). Tại đây, biên kịch phải “show” ra những tính cách hay hành vi cần phải chấn chỉnh của hero.
Khi nhân vật thiếu hụt gì đó thì hành trình thực hiện mong muốn của họ sẽ gian nan và hấp dẫn hơn, buộc nhân vật phải thay đổi.
Tất nhiên, vẫn sẽ có những bộ phim nhân vật không có sự thay đổi nào cho đến cuối hành trình cả (nhân vật tĩnh, không có vòng cung), nhưng lại thay đổi được thế giới xung quanh.
Ví dụ: Trong Forrest Gump, Forrest luôn giữ một trái tim thuần khiết, trung thực và nhìn thế giới theo cách rất đơn giản. Nhưng chính sự chân thành đó lại thay đổi số phận của mẹ anh, người yêu Jenny, bạn thân Bubba và cả Trung úy Dane.
Hay trong Mary Poppins, cô bảo mẫu kỳ diệu không thay đổi chút nào về tính cách hay mục tiêu trong suốt phim. Nhưng chính sự xuất hiện của cô đã thay đổi hoàn toàn cả gia đình Banks, đặc biệt là người cha cứng nhắc, lạnh lùng trở nên mềm mỏng và gắn bó với con cái hơn.
4. Catalyst (Phút 12)
Sự kiện khởi đầu khiến cho “thế giới bình thường” của nhân vật chính bị đảo lộn. Nếu không có “điềm báo” này, thì thế giới vẫn sẽ như cũ.
Ví dụ: Trong Inception, Cobb được Saito đề nghị một phi vụ “inception”, cấy ý tưởng vào tiềm thức người khác, đổi lại là cơ hội được trở về gặp con.
Hay trong Parasite, là khi Ki-woo (cậu con trai trong gia đình nghèo) được bạn mình giới thiệu công việc làm gia sư cho con gái nhà Park, một gia đình giàu có.
5. Debate (Phút 12-25)
Nơi nhân vật chính bị mắc kẹt nhưng lại chưa sẵn sàng bước vào hành trình mới, sẽ sinh ra tâm lý do dự, dằn vặt, “cân đo đong đếm” kiểu như “Mình có nên đi không nhỉ?”, “Lỡ không được thì sao, mà lỡ được thì sao?”.
Ví dụ: Trong The Matrix, sau khi được Morpheus liên hệ, Neo hoang mang và tự hỏi liệu anh có nên theo đuổi sự thật về thế giới thật hay tiếp tục cuộc sống bình thường?
6. Break into Two (Phút 25)
Mọi thứ dồn nén, buộc hero phải ra quyết định, CHỦ ĐỘNG rời bỏ thế giới cũ để bắt đầu hành trình. Dù có bị ép vào đường cùng thì việc bước vào hành trình phải là quyết định xuất phát từ nhân vật.
Ví dụ: Trong Spider Man, sau khi Peter Parker khám phá năng lực mới và chứng kiến cái chết của chú Ben, anh quyết định trở thành Spider Man, một siêu anh hùng. Đây là bước chuyển sang thế giới “phản đề” và bắt đầu hành trình thật sự.
7. B Story (Phút 30)
Hay còn gọi là subplot (tuyến truyện phụ), thường subplot của các kịch bản sẽ xoay quanh mối quan hệ cá nhân (tình yêu, tình bạn, gia đình…), nơi nhân vật chính có thể thành thật hơn với chính mình, nó giúp bổ sung thêm chủ đề của câu chuyện chính.
Đây cũng được coi là một khoảng nghỉ, để khán giả không thấy nhàm chán hay sinh ra cảm giác “không được đời cho lắm”, vì làm gì có cuộc đời nào chỉ “gói ghém” trong đúng một tuyến truyện ha.
Một kịch bản có thể có 2-3 subplots, với những phim đa tuyến, có thể lên đến 5 subplots. Thiếu subplots, kịch bản sẽ không có đất để phát triển chiều sâu nhân vật chính.
Ví dụ: Trong phim Bỗng dưng trúng số, Story A là cuộc tranh giành và hợp tác bất đắc dĩ giữa lính Hàn Quốc và Triều Tiên khi một tờ vé số trúng độc đắc rơi vào tay một người lính Triều Tiên vượt biên giới. Story B lại là mối quan hệ tình cảm lãng mạn và trớ trêu giữa Chun-woo (người lính Hàn Quốc) và Yeon-hee (nữ quân nhân Triều Tiên). Tuyến này không phải trọng tâm về mặt hành động, nhưng lại phản chiếu chủ đề: sự kết nối giữa con người, vượt qua ranh giới chính trị và những khác biệt về tư tưởng. Ngoài ra, còn có subplot khác liên quan đến tình đồng đội và sự đoàn kết.
-
Chun-woo (người lính Hàn Quốc) và Yeon-hee (nữ quân nhân Triều Tiên) trong phim Bỗng dưng trúng số (2022)
8. Fun and Games (Phút 30-55)
Nãy giờ khai vị đủ rồi, chúng ta chuyển qua món ăn chính thôi nào! Đúng như cái tên, phần này sẽ thuần về “giải trí”, được cắt ra đưa vào trailer nhiều nhất. Nên được mệnh danh là “lời hứa hẹn” dành cho khán giả.
Tại đây, nhân vật chính sẽ bắt đầu hành động trong thế giới mới để đạt được mục tiêu và thường chưa phải đối mặt với hậu quả lớn, nên không khí thường thoải mái hơn.
Dù không cần phải đẩy kịch tính, nhưng theo mình Fun & Game nên góp phần dẫn tới kết quả ở Midpoint, nếu không muốn rơi vào trường hợp bị complain “cắt F&G đi cũng chả ảnh hưởng gì”.
Ví dụ: Trong phim Hàm Cá Mập, lời hứa hẹn của bộ phim là có ai đó sẽ bị cá mập ăn thịt. Ở Fun & Game, mối đe dọa từ cá mập vẫn hiện hữu, nhưng khán giả lại bị trêu chọc bởi một đứa trẻ đeo vây cá mập giả dưới nước. Hay có một con cá mập bị bắt, nhưng không phải cá mập trắng lớn đang giết người. Con cá mập sát thủ thực sự chưa xuất hiện, cho đến khi nó tấn công một người bơi lội. Đây là lúc không còn trò vui nào nữa, và nhân vật chính phải tăng tốc hơn để giết con cá mập.
9. Midpoint (Phút 55)
Một bộ phim được chia làm hai nửa và Midpoint chính là điểm giữa. Tại đây, có thể là thành công giả hoặc thất bại giả, hero tưởng mình đã đạt được gì đó hoặc mất đi thứ gì đó nhưng không phải, phim vẫn còn dài lắm.
Nguyên tắc tại Midpoint, sẽ không tốt hoặc xấu như chúng ta tưởng nhưng phải làm khán giả “tưởng bở” thật.
Ví dụ: Trong phim Bí kíp luyện rồng (bản live action), Hiccup và Răng Sún cùng nhau bay lượn trên bầu trời lần đầu tiên. Hiccup tin mình đã chinh phục thế giới rồng và sẽ chứng minh bản thân với cha và cộng đồng Viking.
10. Bad Guys Close In (Phút 55-75)
Là phần đặt ngay sau thời điểm nhân vật chính tìm thấy chính mình ở Midpoint. Tại thời điểm này, kẻ xấu tập hợp lại, nội bộ bị lủng củng vì lợi ích cá nhân. Cả trong lẫn ngoài tấn công trực diện vào nhân vật chính, mọi thứ trở nên vô cùng tồi tệ.
Ví dụ: Trong Robot hoang dã, phái đoàn robot từ công ty Universal Dynamics đến thu hồi Roz buộc cô phải chống lại “kẻ thù” để bảo vệ chiếc tổ ấm mới và nhân tính mà cô đã xây dựng.
11. All is Lost (Phút 75)
Là điểm nhân vật chính “mất hết tất cả”, nhân vật chính như rơi xuống vực thẳm và không có ai để cầu cứu.
Với mình, một All is Lost tuyệt vời là phải làm cho người xem cảm thấy bế tắc cùng nhân vật, không hiểu nhân vật sẽ vượt qua bằng cách nào. Và khiến khán giả tò mò xem biên kịch sẽ giải quyết kiểu gì với cái mớ hỗn độn đó?
Ví dụ: Trong Bí kíp luyện rồng (bản live action), khoảnh khắc “mất hết tất cả” là khi Răng Sún xuất hiện cứu Hiccup và bị bắt lại, Hiccup không còn giữ được bí mật của mình nữa. Khoảnh khắc này là đỉnh điểm của sự tuyệt vọng. Hiccup không chỉ mất đi Răng Sún mà còn cảm thấy mình đã thất bại trong việc thay đổi định kiến của người Viking về loài rồng. Đây là thời điểm đen tối nhất trong câu chuyện, nhưng cũng chính là động lực để cậu đưa ra quyết định cuối cùng, thay đổi hoàn toàn cục diện của cuộc chiến.
12. Dark Night of the Soul (Phút 75-85)
Trải nghiệm “đêm tối trước bình minh”. Phản ứng của hero sau khi “mất hết tất cả”.
Ví dụ: Trong phim Gia tài của ngoại, sau khi M biết ngoại trao toàn bộ tiền và tài sản cho người cậu (con trai thứ của ngoại), còn M không có gì cả. M đã rất thất vọng, cho rằng ngoại luôn yêu con của mình hơn và mọi nỗ lực trước đó công cốc. Phản ứng của M lúc này là quay về cuộc sống cũ, anh chơi game, phớt lờ bà, thậm chí nói với mẹ “ngoại có chết cũng không đến viếng”.
13. Break Into Three (Phút 85)
Nhân vật chính tìm thấy lối đi và ngộ ra chân lý một cách sâu sắc. Tại đây, ta sẽ thấy có một bài học mà hero cần phải học sau hành trình này, cũng là thông điệp muốn gửi tới khán giả (lý do hễ phim tới khúc này là dễ có “đạo lý”). Story A và Story B có thể giao thoa tại đây.
Ví dụ: Trong phim Sở thú thoát ế, sau khi bí mật về việc giả làm thú đã bị lộ, sở thú bị lên án, và Tae-soo phát hiện ra rằng công ty luật muốn bán khu đất. Anh bị dồn vào chân tường, đối mặt với việc phá hủy ngôi nhà của những người bạn. Sau khi nhìn thấy những con thú thật được chuyển đi, và thấy những người bạn đồng nghiệp buồn bã, Tae-soo đã có một khoảnh khắc “ngộ ra”. Anh nhận ra rằng giá trị thực sự của sở thú không phải là những con thú thật, mà là tình yêu thương và sự gắn kết của mọi người. Story A là hành trình vực dậy sở thú và Story B là tình đồng đội đã giao thoa tại điểm này, nhờ đó Tae-soo đã tìm được cách giải quyết.
14. Finale (Phút 85-110)
Hero tiếp tục hành trình với một kế hoạch mới, là lúc bài học được áp dụng. Nhân vật chính chiến thắng thôi chưa đủ, phải thỏa mãn và gây cảm xúc với người xem.
Có nhiều người cảm thấy “Bad Guys Close In” là phần khó nhất trong kịch bản. Còn riêng cá nhân mình, đây mới là phần mình thấy khó nhất. Giải quyết vấn đề thì dễ, nhưng để khán giả thỏa mãn với cách giải quyết đó sau một hành trình dài “làm khó” nhân vật là một thách thức lớn với mình. Nhất là khi mình luôn muốn “All is lost” phải khiến khán giả bế tắc cùng thì cách giải quyết phải càng “đủ wao” mới được.
Với mình đây còn được gọi là một “nhịp diệu kỳ”, mình quan sát khá nhiều phim “thắng” và khán giả rộng lượng bỏ qua những hạt sạn trước đó nhờ cái cách giải quyết thỏa mãn. Và tất nhiên, cái cảm giác “đã” này chỉ đến khi bạn làm tốt việc đẩy nhân vật vào đường cùng trước đó.
Ví dụ: Yadang: Ba mặt lật kèo là chiếc phim gần đây mình rất thích Final battle bởi màn “lật kèo” ngoạn mục của nhân vật chính, làm mình dễ dàng “xí xóa” cho cái nhịp hơi chậm và rối đầu phim.
15. Final Image (Phút 110)
Như đã nói ở mục 1, thì Final Image là hình ảnh nhân vật chính trong trạng thái mới, đối lập với Act 1. Là bằng chứng cho thấy biên kịch đã hoàn thành vòng cung nhân vật.
Ví dụ: Mình rất thích Final Image trong Gia tài của ngoại. Mở phim là cảnh gia đình đi tảo mộ, con cháu mỗi người một góc, bận rộn với việc riêng của mình và chỉ có mình ngoại tất bật cho việc cúng kiếng. Khi ngoại nói M đi rải hoa, mặt M bí xị và rải cho có, bị ngoại càm ràm.
Kết phim cũng là khung cảnh tảo mộ quen thuộc nhưng không còn ngoại nữa, con cháu phải thay phiên nhau lo việc cúng kiếng. Lần này M đã giành việc rải hoa, nhưng vẫn cố tình rải cẩu thả. Khoảnh khắc M ngồi xuống và ngước nhìn lên cao như chờ đợi ngoại xuất hiện để càm ràm mình vậy.
Nhìn chung, Save the Cat giống như một công thức Toán học và khá rập khuôn, dễ khiến người ta cảm thấy bị kìm hãm sự sáng tạo. Vậy thì mình đặt ngược lại câu hỏi tại sao phương pháp này được sinh ra nha? Chính vì sự bay bổng quá đà của người viết và Save the Cat là chiếc neo để chúng mình không lạc hướng thôi. Nếu không thích chiếc neo này bạn có thể tìm một chiếc neo khác phù hợp hơn để đồng hành cùng bạn trong quá trình sáng tác nhé!
Mình là Changxu – Biên kịch trẻ theo đuổi dòng phim thương mại, tập trung khai thác các thể loại chính kịch, gia đình và trinh thám, lên tiếng cho những vấn đề nhức nhối trong xã hội hiện đại. Với mỗi kịch bản, mình tìm kiếm sự chân thực, cảm xúc và chiều sâu – để khán giả không chỉ xem, mà còn trăn trở, đồng cảm với những điều đang diễn ra quanh mình.
